रक्ताच्या विकारांचा गुंता

पायाच्या नसांमध्ये गुठळी झाल्यास ती फुफ्फुसांमध्ये जाऊन अडकते आणि श्वासोच्छ्वास बंद झाला, की पेशंटचा मृत्यू होतो. हृदयाला रक्तपुरवठा करणाऱ्या रक्तवाहिनीत गाठ आढळल्यास रक्तपुरवठा खंडीत होतो. रक्ताच्या या विकारांचा गुंता सुरुवातीला सुटत नसल्यानं अनेकांचे प्राण गेल्याच्या घटनाही घडल्यात.

अमितचे बाबा सत्तरीतले. घरात पडून त्यांचा खुबा फ्रॅक्चर झाला. डॉक्टरांनी त्यांना खुबा बदलण्याचा सल्ला दिला. ऑपरेशन झाल्यानं ते काही दिवस हॉस्पिटलमध्ये झोपून होते; परंतु सातत्यानं झोपून राहिल्यानं त्यांच्या पायातील मोठ्या नसांमध्ये रक्ताची गुठळी तयार झाली. ती गुठळी थेट फुफ्फुसांमध्ये गेली आणि त्यांना श्वासोच्छ्वासाला त्रास होऊ लागला. व्हेंटिलेटरवर ठेवण्यात आलं; पण उपयोग झाला नाही. त्यांची प्राणज्योत मालविली. रक्ताच्या एका गुठळीमुळे अमितच्या बाबांचा प्राण गेला. त्याचं योग्य निदान आणि उपचार झाले असते, तर कदाचित ते वाचले असते.

'रक्तवाहिन्यांमध्ये पुरेसे घटक नसले, तर 'डीव्हीटी' नावाचा आजार होतो. प्रोटीन किंवा म्युटेशन नसल्यानं रक्त गोठतं. जास्त पाणी न पिणं, डिहायड्रेशनमुळे रक्त गोठणं, एकाच स्थितीमध्ये पाय न हलवल्यास त्या व्यक्तीमध्ये पायाच्या नसांमध्ये रक्ताची गुठळी होण्याची शक्यता असते. जास्त वेळ उभं राहणं किंवा सातत्यानं बसून काम करण्याच्या स्थितीमुळे रक्तवाहिन्या फुगतात. त्या पेशंटला 'डीव्हीटी' (deep venus thrombosis) हा आजार बळावतो. काही रक्तवाहिन्यांमध्ये पारदर्शक घटक (वेब) असतात. त्यामुळे रक्तप्रवाह कमी होतो. त्यामुळेही 'डीव्हीटी'चा आजार होतो. रक्ताच्या आजारांचं निदान करणं अनेकदा अशक्य होतं. ५० टक्के नागरिकांमध्ये हा आजार का होतो त्याची कारणं कळत नाही. त्यासाठी योग्य ते उपचार घ्यावे लागतात,' अशी माहिती रक्तविकार तज्ज्ञ डॉ. यादव मुंडे यांनी दिली.

उपचार कोणते?

काही वर्षांपूर्वी 'डीव्हीटी'चा आजार झाल्यास रक्तपातळ करण्याची औषधं आयुष्यभर सुरू ठेवावी लागत होती. त्या उपचाराच्या पद्धतीत कालांतरानं बदल झाला आहे. 'कॅथेटर डायरेक्टेड थ्रोम्बोलायसिस' हे उपचार दिले जातात. जिथं गुठळी झाली आहे, त्या ठिकाणी रक्तवाहिनीला छिद्र केलं जातं. तिथून ट्यूब टाकून त्या माध्यमातून गाठ बाहेर काढली जाते. त्या उपचार पद्धतीला 'कॅथेटर डायरेक्टेड थ्रोम्बोलायसिस' म्हणतात. या उपचाराच्याही पुढील उपचार आहेत. त्या उपचार पद्धतीला 'अँजिओजेट' म्हणतात. या अद्ययावत तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून एका बाजूनं रक्त बाहेर काढलं जातं आणि दुसऱ्या बाजूनं रक्त आत घेण्यात येतं. त्यामुळे गुठळ्या बाहेर पडणं शक्य होतं. पूर्वी कॅथेटरनं गुठळ्या बाहेर काढण्यासाठी तीन ते चार तासांचा कालावधी लागत होता. आता १५ ते २० मिनिटांमध्ये गुठळ्या बाहेर निघतात, याकडे डॉ. मुंडे यांनी लक्ष वेधलं.

रक्तवाहिन्यांच्या आजाराची लक्षणे

रक्तवाहिन्या फुगण्यामुळे अथवा रक्ताच्या गुठळीमुळे आजार बळावतात. पाय दुखणं, पोट दुखणं, पोटातील नसांमध्ये दुखणं, पाय लाल होणं, गरम होणं, सूज येणं अशी लक्षणं दिसतात. पायात रक्ताची गुठळी झाल्यास ती फुफ्फुसांमध्ये जाते आणि त्याला 'पल्मोनरी एम्बोलिझम' म्हणतात. ती गाठ काढण्यासाठीही 'अँजिओजेट' या तंत्रज्ञानाचा वापर केल्यास पेशंटचा प्राण वाचू शकतो. या गुठळ्या होऊ नये यासाठी पोटातील सर्वाधिक मोठ्या रक्तवाहिनीत फिल्टर टाकला जातो.

रक्ताची गाठ कधी होऊ शकते ?

'पायाच्या स्नायूंना दुखापत झाल्यास, पाय हलवला नाही, तर रक्ताची गुठळी होऊ शकते. त्याशिवाय बाळंतपणामध्ये गर्भाशय मोठं झाल्यास रक्तवाहिन्यावर दाब येऊन प्रवाह कमी होतो. त्यावेळी रक्त गोठण्याची शक्यता असते. मेंदूच्या रक्तवाहिनीत गाठ झाल्यास 'पॅरालिलिस'चा झटका येऊ शकतो. त्यालाच 'ब्रेन अॅटेक' म्हणतात. हृदयाला रक्तपुरवठा करणाऱ्या वाहिनीत गाठ असल्यास हृदयविकाराचा झटका येऊ शकतो. पायांच्या नसांमध्ये गुठळी झाल्यास त्याला 'लेग अॅटेक' म्हणतात. या आजारांचे वेळीच योग्य निदान झालं, तर त्याच्यावर वेळेत उपचार करता येतात. त्यावर हृदयाप्रमाणे अँजिओप्लास्टी, बायपासचं ऑपरेशन करता येतं,' अशी माहिती रक्तविकार तज्ज्ञ डॉ. धनेश कामेरकर यांनी दिली.

उपाय काय कराल?

- बैठ्या कामात सातत्यानं ब्रेक घ्या.

- भरपूर पाणी प्या.

- नियमित व्यायाम करा.

- चुकीची जीवनशैली बदला.

बदलती जीवनशैली, पाश्चात्य संस्कृतीच्या परिणामामुळे रक्ताच्या विकारांमध्ये वाढ झाली आहे. प्रामुख्यानं ५० ते ७० वयातील व्यक्तींमध्ये हा आजार आढळतो. 'ब्रेन अॅटेक', 'लेग अॅटेक' ही संकल्पना आजारामुळे रूजतेय.