हार्ट फेल्युअर :
आपल्या हृदयाच्या आरोग्याकडे नियमित लक्ष देणे म्हणजेच हृदयाचे ऐकणे होय. असे आपल्या हृदयाचे नियमितपणे ऐकत गेल्यास काही दिवसांनी त्यातून आरोग्याचे मधूर संगीत ऐकू येऊ लागेल. आपण नेहमी आपली त्वचा, नखे, केस इत्यादी शरीराच्या बाह्यांगांची काळजी घेत असतो, कारण त्यांची देखभाल न केल्यास त्याचे परिणाम दिसतात. पण शरीरांतर्गत भागांची मात्र काळजी घेत नाही. याचे परिणाम उशीरा दिसतात, पण ते दूरगामी असतात. आपल्या अंतर्गत अवयवांपैकी एक महत्त्वाचा व संवेदनशील अवयव म्हणजे आपले हृदय होय. हृदयाच्या आरोग्याच्या बाबतीत आपण पुरेसे सजग असत नाही, याचे परिणाम आपल्याला नंतर भोगावे लागतात.
माणसाचे हृदय मिनिटाला 60 ते 90 वेळा धडधडते. पण काहीवेळा एखाद्या कारणाने याचे संतुलन बिघडते. हृदयाचे ठोके जास्त वाढल्यामुळे हृदयविकाराचा झटका येऊ शकतो. हृदयाच्या ठोके अनियमित होण्यामागे अॅनिमिया हेही कारण असू शकते. कारण अॅनिमियामुळे लाल रक्तपेशी कमी होतात, त्यामुळे शरीरात रक्तपुरवठा करण्यासाठी हृदयाला जास्त मेहनत करावी लागते. ताणतणावामुळेही हृदयाचे ठोके वाढू शकतात. याशिवायही हृदयासंबंधी अनेक रोग आहेत. त्यांची माहिती घेतल्यास त्यांच्यापासून वाचण्यासाठी प्रतिबंधक उपाय करणे सोपे होईल.
कार्डिओमायोपॅथी :
हा हृदयाच्या स्नायूंशी संबंधित रोग आहे. हृदयाचा आकार अनियमितपणे वाढणे, किंवा हृदय कडक होणे इत्यादींमुळे हृदयाला रक्तपुरवठा करण्याचे काम नीट करता येत नाही. वेळेत उपाय न केल्यास याचे स्वरूप गंभीर होत जाते व परिणामी हृदय निकामी होऊन मृत्यू येऊ शकतो.
कार्डिअॅक अरेस्ट :
भारतात एकूण हृदयरोगांनी होणार्या मृत्यूंमध्ये सर्वात मृत्यू कार्डिअॅक अरेस्टने होतात. यामध्ये रुग्णाला इस्पितळात घेऊन जाण्याइतकाही वेळ मिळत नाही. कार्डिअॅक अरेस्टमुळे हृदय संपूर्णतः बंद पडून रक्तप्रवाह संपूर्णतः बंद होतो. याला कार्डिअॅक पल्मनरी अरेस्टही म्हणतात. हृदयरोगांनी ग्रस्त असलेल्या किंवा हृदयरोगाची समस्या अनुवांशिक असलेल्या लोकांमध्ये कार्डिअॅक अरेस्टची समस्या जास्त तीव्र बनते. हृदयरोग, मधुमेह, उच्च रक्तदाब, धुम्रपानाचा अतिरेक इत्यादींमुळे कार्डिअॅक अरेस्ट होऊ शकतो.
हृदय बंद पडणे :
इंग्रजीत याला ‘हार्ट फेल्युअर’ असे म्हणतात. हृदयाचे स्नायू जेव्हा जास्तीत जास्त निकामी होतात व शरीराला रक्तपुरवठा करण्यास असमर्थ बनतात, तेव्हा हृदय बंद पडते. वयस्कर व्यक्तींना हा रोग होण्याचा जास्त धोका असतो. यामध्ये श्वास आखूड होणे, तळवे सुजणे इत्यादी लक्षणे दिसतात. हार्ट फेल्युअरमध्ये हृदय कायमचे बंद नाही पडत, तर शरीराला पुरेसा रक्ताचा पुरवठा करण्यास असमर्थ बनते. कोरोनरी हार्ट डिसीज किंवा हृदयाचे स्नायू दुखावणे इत्यादींमुळे हृदय बंद पडू शकते.
वॉल्व्युलर हार्ट डिसीज :
हृदयातील वॉल्वमुळे संपूर्ण हृदयात रक्ताचा प्रवाह व्यवस्थित होऊ शकतो. या वॉल्व काहीवेळा अरुंद होतात किंवा यांच्यामध्ये गळती सुरू होते. कधी कधी या वॉल्व नीट बंद न झाल्यानेही समस्या उत्पन्न होतात.
अॅन्झाईना :
छातीत दुखणे हे अॅन्झाईनाचे प्राथमिक लक्षण आहे. अॅन्झाईना हा ऑथरेस्क्लेरॉसिसमुळे होतो. यामुळे हृदयाद्वारे होणारा रक्तप्रवाह खंडित होतो. छातीशिवाय डावा हात, खांदा किंवा जबडा इत्यादी ठिकाणी वेदना होतात. शारीरिक श्रमाच्यावेळी ही वेदना वाढते व आराम करताना थोडी कमी होते.
कोरोनरी हार्ट डिसीज :
कोरोनरी हार्ट डिसीजला मराठी हृदयाच्या धमण्यांचा रोग असेही म्हणतात. याला वैद्यकीय भाषेत दुसरे नाव इसकेमिक हार्ट डिसीज असे आहे. यामुळे रक्तवाहिन्यांमध्ये मेद साचल्यामुळे रक्तप्रवाहास अडथ्ळे निर्माण होतात. हृदयरोगाच्या प्रमुख प्रकारांपैकी हा एक प्रकार आहे. यामुळे अॅन्झाईना, हृदयविकाराचा झटका येणे व हृदय बंद पडणे इत्यादी जीवावर बेतणारे परिणाम होऊ शकतात.
नवे तंत्रज्ञान आणि उपचार :
हृदयरोग हा आरोग्याच्या गंभीर समस्यांपैकी एक आहे. रोग झाल्यावर उपाय करण्यापेक्षा शक्यतो रोग होऊच नयेत म्हणून उपाययोजना कराव्यात. आपल्याला हा रोग झाला असेल, तरी घाबरू नये. आजकाल वैद्यकीय तंत्रज्ञान इतके प्रगत झाले आहे की, जवळजवळ प्रत्येक असाध्य रोगावर वैद्यकशास्त्राकडे उपचार आहेत. हृदयरोगांच्या लक्षणांकडे दुर्लक्ष न करता त्वरीत डॉक्टरांकडे धाव घेतल्यास हृदयरोगावर उपचार करता येतात. हृदयरोगावर उपचार करताना अनेक टेस्ट्स केल्या जातात. यामध्ये रक्ताची तपासणी व छातीचा एक्सरे काढण्याव्यतिरिक्त अनेक चाचण्या केल्या जातात. यासाठी आणखीही काही टेस्ट्स केल्या जातात.
इलेक्ट्रो कार्डिओग्राम (ईसीजी) : हृदयाच्या अनियमित ठोक्यांची माहिती घेण्यासाठी ही तपासणी केली जाते. ईको कार्डिओग्राम : यामध्ये हृदयाद्वारे होणार्या रक्तप्रवाहाची माहिती घेण्यासाठी अल्ट्रासाऊंड तरंगांचा उपयोग केला जातो.
कार्डिअॅक कम्प्युटराईज्ड टोमोग्राफी (सीटी) स्कॅन : ही एक्सरे चाचणी असून यामध्ये हृदयाच्या आडव्या छेदाचा अभ्यास केला जातो. कार्डिअॅक मॅग्नेटिक रेझोनन्स इमेजिंग (एमआरआय) : यामध्ये शक्तीशाली चुंबकीय किंवा किरणोत्सारी तरंगांद्वारे हृदयाचे व त्याच्या आसपासच्या उतींचे छायाचित्र घेतले जाते.
स्ट्रेस टेस्ट : या टेस्टमध्ये शारीरिक श्रम वा व्यायाम करताना हृदयाच्या ठोक्याचे मूल्यमापन केले जाते. यापैकी आवश्यक किंवा काहीवेळा सर्व चाचण्यांनंतर डॉक्टरांना नेमक्या रोगाचे निदान करता येते. हृदयाच्या उपचाराच्या अनेक पद्धती आहेत. त्यापैकी अॅन्जिओप्लास्टी, एअरॉटिक वॉल्व रिप्लेसमेंट, हार्ट ट्रान्सप्लांट, इत्यादी काही उपचार हृदयरोगावर प्रभावी आहेत.
आपले हृदय व त्याची कार्यक्षमता यांचे मूल्यमापन करण्यासाठी ‘इजेक्शन फ्रॅक्शन’ या नावाची पद्धती वापरली जाते. इजेक्शन फ्रॅक्शनचा वापर करून आपल्या हृदयाच्या प्रत्येक ठोक्यासोबत रक्त किती वेगाने प्रवाहित होते हे पाहिले जाते. ‘लेफ्ट व्हेंट्रिक्युलर इजेक्शन फ्रॅक्शन’ आणि ‘राईट व्हेंट्रिक्युलर इजेक्शन फ्रॅक्शन’ असे इजेक्शन फ्रॅक्शनचे दोन प्रकार आहेत. यामध्ये अनुक्रमे हृदयाच्या डाव्या व उजव्या व्हेंट्रिक्युलरमधून किती रक्त बाहेर पडते व आत जाते याचे मूल्यमापन केले जाते.
आपला अत्यानंद, उत्साह, भिती, उत्सुकता या सर्व भावनांना आपल्या हृदयाचे ठोके प्रतिसाद देतात. आपल्या भावनिक स्तरावरही हृदयाच्या ठोक्यांचे सामान्य असणे किंवा नसणे हे अवलंबून असते. त्यामुळे आपला भावनिक स्तर नेहमी सामान्य ठेवावा व ताणतणाव इत्यादी गोष्टी टाळाव्यात. टीव्हीवरही एखादा आनंद देणारा व हसवणारा चित्रपट किंवा कार्यक्रम पाहावा. नेहमी सकारात्मक विचार करावा व आपल्या आसपासचे वातावरणही नेहमी हलकेफुलके ठेवण्याचा प्रयत्न करावा.