जवळपास ९० टक्के लोकांना कधीतरी कंबरदुखीचा त्रास होतो आणि ३० टक्के लोकांना कटिजवळील कण्यात विकृती झाल्याने पायांमध्ये वेदना होऊ लागतात. खरे तर, हाडांचे सांधे, अस्थिबंध (दोन हाडांना जोडणारे ऊतक) आणि स्नायू अशा गुंतागुंतीच्या रचनेमुळे पाठीच्या कण्याला इजा होणं कठीण असते. पण त्याची काळजी घ्यायला हवी. स्नायूंची कार्यक्षमता नीट ठेवायला हवी. सांध्यांचे वंगण नीट ठेवायला हवं. दुर्दैवानं, पाठीच्या सगळ्यात जास्त समस्या बहुतांश लोक पाठीच्या कण्याची नीट देखभाल करत नाही म्हणून उद्भवतात. दीर्घकालीन कंबरेचं दुखणं असलेले सर्वाधिक लोक नोकरी करणारे आहेत. आणि थेट परिणाम म्हणजे त्यांच्या उत्पादकतेवर परिणाम होतो. राष्ट्रीय संख्याशास्त्राच्या अंदाजानुसार पाठदुखीमुळे उत्पन्नात मोठं नुकसान होते. कंबरदुखी हे डॉक्टरांकडे जाण्यासाठी दुसऱ्या क्रमांकावर असलेलं कारण आहे.

पाठदुखीचे प्रकार

कंबर/कटी दुखणं

कंबर किंवा पाठीच्या खालचा भाग म्हणजे नेमके पाठीच्या किंवा कण्याच्या मध्यभागी, कंबर आणि कंबरेच्या किंचित वरील भाग. बरेचदा या दुखण्यामुळे खोकला किंवा शिंकणं यातनामय होतं. लचकल्यानं किंवा मुरगळल्यानं होणाऱ्या वेदना मध्यभागी नसतात तर मध्यरेषेपासून एका बाजूला असतात. या वेदना जास्त वेळ ताणणं किंवा बसणं, उभं राहणं किंवा वजन उचलणं याच्याशी संलग्न असतात. गतिहीन, बैठी जीवनशैली, सवय आणि सराव नसलेल्या गोष्टी करणं याचा परिणाम असतो. व्यवसायाशी संबंधित शरीरस्थितीमुळे हे उद्भवतं.

श्रोणी तंत्रिका शूल (सायटिका)

सायटिकामुळे होणारी वेदना तीक्ष्ण, तीव्र असते. नितंब किंवा श्रोणीपासून सुरू होऊन पायापर्यंत प्रवास करते. त्यात बधिरपणा असू शकतो. सुई किंवा टाचणी टोचल्यासारखी वेदना होऊ शकते किंवा पायात अशक्तपणाही येऊ शकतो. कण्याची नस दाबली गेल्याने होणाऱ्या वेदनेचं रूप म्हनजे सायटिका. याचं पायाचं दुखणं हे पाठीच्या दुखण्यापेक्षा वाईट असते. खरं तर सायटिका हे लक्षण आहे, निदान नाही. ‘स्लिप्ड’ डिस्क हे सायटीकाचं सगळ्यात सामान्य कारण असलं, तरी इतर अनेक परिस्थितींमुळे अशा वेदना होऊ शकतात. यांमध्ये, लंबर स्पाँडिलोसिस, लंबर कॅनल स्टेनोसिस, स्पाँडिलोलिस्थेसिस, ट्युमर्स आणि वाहिन्यांमध्ये व्यंग यांचा समावेश आहे.

चिकित्सीय मूल्यमापन

दोन मणक्यांमध्ये असलेली डिस्क सरकल्याने, डिस्कच्या मागील बाजूनं मणक्याच्या देठाखालून जाणारी नस दबते. सायटिकाचा रुग्ण अस्वस्थ असतो आणि ते त्याच्या हालचालीतून आणि झोपायच्या स्थितीवरून लक्षात येते. असे रुग्ण सायटिकानं परिणाम झालेल्या श्रोणी आणि गुडघा वाकवून त्याला ताणलेल्या नसेला थोडं शिथिल करत तिरपे झोपतात. हालचाल केल्यानं, खोकल्यानं, शिंकल्यानं किंवा ताण पडल्यास त्या वेदना खूप तीव्र होतात. पाठीचं दुखणं असलं तरी दुष्परिणाम झालेली नस पायातून जाते तशा वेदना पाठीकडून पायाकडे सरकत जातात हे वैशिष्ट्य. नसेचं मूळ किती दाबलं गेलं आहे यावर रुग्णाच्या नसेसंबंधीच्या तक्रारी, जसं बधिरपणा किंवा पायात, पावलात झिणझिण्या असतात आणि अशक्तपणाही असू शकतो. लोअर कॅनल स्टेनोसिसमध्ये उभे राहिल्यावर आणि चालल्यावर दोन्ही पोटऱ्यांच्या स्नायूंत वेदना होतात आणि झोपल्यावर कमी होतात. सायटिकाची एका पायातील वेदना झोपल्यानं नेहमी कमी होत नाही. मोठी डिस्क सरकून मेरुपुच्छही (कॉडा इक्विना) दाबल्या गेले तर त्यात मूत्रमार्ग आणि आतडीच्या कार्यावरही परिणाम होऊ शकतो.

चेतासंस्थेशी संबंधित तपासणी : जेव्हा कण्याचे तज्ज्ञ अशा रुग्णाची तपासणी करतात तेव्हा त्यामध्ये चेतासंस्थेचा किती संबंध आणि समावेश आहे हे एका क्रमाने पाहिलं जाते.

मोटर तपासणी : विशिष्ट स्नायू समूहातील स्नायू बारीक किंवा कमी झालेत का याची तपासणी केली जाते. यानंतर विविध स्नायूंमधील शक्ती तपासली जाते. एल ५ नसेचा गंभीर समावेश असेल तर टाच आत वळणारे स्नायू लुळे पडल्याने पाऊन योग्य कोनात टाकता किंवा ठेवता येत नाही (फूट ड्रॉप). गंभीर प्रकरणांमध्ये दुष्परिणाम झालेल्या पायातील वेदना दुसरा पाय उचलला की पुन्हा उत्पन्न होतात.

संवेदनासंबंधीची तपासणी : विशिष्ट नसेचा समावेश आहे का याविषयीची माहिती विशिष्ट संवेदी भाग तपासून मिळते.

सध्याच्या बदलत्या जीवनशैलीत शारीरिक हालचालींचे प्रमाण जास्त असते. त्यामुळे लहान वयातच शारीरिक दुखणी मागे लागतात. पाठदुखी, कंबरदुखी अशा प्रकारचे आजार सुरू होतात. या आजारांवर आता घरगुती उपाय करून ते बरे होऊ शकतात. ते कसे..?
रोज कमीत कमी वीस ते पंचवीस उठाबशा काढाव्या. त्यामुळे कंबरेचा घेर वाढत नाही.

जमिनीवर पालथे झोपून पाय एकमेकांना चिकटून ठेवावे. हात खालीच सरळ रेषेत ठेवावे. हळूहळू फक्त कंबरेचा भाग वर उचलावा व खाली करावा. ही क्रिया म्हणजेच अशा प्रकारचा व्यायाम केल्यासही कंबरदुखी थांबते.

हा व्यायाम तुम्हाला नियमित करावा लागेल.

तसेच दुसरी पद्धत म्हणजे पाठीवर झोपावे आणि दोन्ही पाय गुडघ्यात दुमडून वर उचलावे. पायांना हाताचा आधार देत एकदा डाव्या कुशीवर तर एकदा उजव्या कुशीवर वळावे. यामुळेही कंबरेचा घेर आटोपशीर राहतो.

जमिनीवर पाय फाकवून उभे राहावे. एकदा संपूर्ण शरीर उजवीकडे वळवावे तर काही वेळ त्या स्थितीत राहून नंतर डावीकडे शरीर वळवावे. हा व्यायाम हातात बॉल घेऊनही करता येतो. दोन व्यक्तीनी एकमेकांकडे पाठ करून वळून परस्परांकडे बॉल पास करण्याचा प्रयत्न केल्यास आपोआप हा व्यायाम होतो. त्यामुळेही कंबर सडपातळ राहते.