प्रत्येकाला काही ना काही गोष्टीची भीती असते. उंचावर गेल्यावर तिथून खाली पडू अशी किंवा गर्द अंधारात आपल्याला कोणीतरी इजा पोहोचवेल अशी काही लोकांना भीती सतावत असते. तर काहींना एखाद्या ठराविक प्राण्याची भीती असते तर काहींना काही ठराविक रंगाची भीती असते. या भीतीलाच वैद्यकीय भाषेत फोबिया असं म्हणतात. कोणत्याही परिस्थितीत किंवा कोणत्याही गोष्टीविषयी भीती निर्माण होऊ शकते. तर अशाच काही फोबियांविषयीची माहिती, त्यांची लक्षणं आणि उपाय हे आजच्या लेखातून जाणून घेणार आहोत.

सोशल फोबिया

या प्रकारचा फोबिया असलेली लोकं जास्ती लोकांमध्ये मिसळत नाहीत. आपण लोकांमध्ये मिसळलो तर इतर लोकं आपल्यालाविषयी काही तरी बोलतील अशा चिंतेने ते ग्रासलेले असतात. तसंच इतर लोकं आपला अपमान करतील या विचाराने ते संकोचित स्वभावाचे असतात. अशी मंडळी फार एकलकोंडी स्वभावाची असतात.

अगोरा फोबिया

सार्वजनिक ठिकाणी किंवा घराबाहेर जाण्याची भीती या रुग्णांना सतावत असते.
याशिवाय अनेकविध गोष्टींची, वस्तूंची भीती असते. जसं की, उंची, कोळी, उंदीर, बंद जागा, सुई, अंधार, काही अन्नपदार्थ, रक्त किंवा जखमा अशा काही गोष्टींचीही अनेकांना भीती वाटते. ज्या गोष्टींची, परिस्थितीची किंवा गोष्टीची भीती वाटते ती गोष्ट करण्यास किंवा परिस्थिती टाळण्याचा सर्वतोपरी प्रयत्न फोबिया असलेली मंडळी टाळतात. उदाहरणार्थ, अगोरा फोबिया असलेली लोकं घरातून बाहेर पडण्याचं टाळतात.

लक्षणं

अचानक हृदयाची धडधड वाढणं हे प्राथमिक लक्षण असतं. या भीतीने आपण मरणार या भीतीने अनेकदा रुग्णांना ग्रासलेलं असतं.

उपाय

ज्या वस्तूंमुळे किंवा परिस्थितीमुळे तुम्हाला भीती वाटते किंवा ज्यामुळे चिंतातूर होतात अशाची यादी बनवा. भीती घालवण्यासाठी टप्प्या-टप्प्याने सामोरं जा. उदाहरणार्थ, एखाद्याला कोळीची भीती वाटत असेल तर त्याला पहिले कोळ्याचे फोटो दाखवा मग जिवंत कोळ्याला हात लावण्याचा प्रयत्न करु शकतात. तसंच ज्या गोष्टीची तुम्हाला भीती वाटते ती थेट करुन बघण्याचा प्रयत्न करा, पण असं करताना तुमच्या अगदी जवळच्या मित्र-मैत्रिणींची किंवा थेरपिस्टची मदत घ्या. उदाहरणार्थ, एखाद्याला विमानाने प्रवास करण्याची भीती वाटत असेल तर थोडं धाडस करुन मित्र-मैत्रिणींबरोबर विमानाचा प्रवास करा. आवश्यक वाटल्यास मनोचिकित्सकांची मदत जरुर घ्या. मनात कोणत्याही प्रकारची भीती बाळगू नका. आनंदी राहा.

'डॉक्टर, मी वर्गात शिकताना चेहऱ्यावर कळ यायची. माझ्या डोळ्यातून पाणी यायला लागायचे आणि बोलणे बंद करून असह्य वेदनेने मी चेहरा धरून खुर्चीत बसायचो. हा 'ट्रायजेमिनल न्यूरॅल्जिया'चा अ‍ॅटॅक बघून वर्गातली मुलेदेखील रडायला लागायची,'... काटे हे माध्यमिक शाळेत शिकवणारे शिक्षक मला सांगत होते. 'ट्रायजेमिनल न्यूरॅल्जिया' (अर्थात टी. एन.) या आजारात चेहऱ्यावर येणारी कळ किती तीव्र असू शकते, याचे हे चालतेबोलते उदाहरण होते. काटे सरांना आठ वर्षांपासून टी. एन.चा त्रास होता. ट्रायजेमिनल न्यूरॉल्जिया सेंटरमध्ये येणाऱ्या बहुसंख्य रुग्णांप्रमाणेच त्यांची कहाणी होती.

सुरुवातीला अन्न चावताना हिरडीला स्पर्श झाल्यावर 'करंट' बसल्यासारखी कळ येणे, त्यानंतर ओठाला, गालाला किंवा हनुवटीला स्पर्श झाल्यास जीवघेणी कळ येणे, हा त्रास सुरू झाला. दाताचे डॉक्टर व इतर काही प्रकारच्या डॉक्टरांना दाखवून झाले. निश्चित निदान न होता काही वर्षे गेली. त्यानंतर वेदना वाढली. न्यूरॅल्जियावरील औषधे सुरू झाली. वेदनेची तीव्रता व औषधांची मात्रा दिवसेंदिवस वाढत गेली. औषधांचे दुष्परिणाम एका बाजूला व वेदनेची टांगती तलवार दुसऱ्या बाजूला, या कात्रीत अडकून सरांचे जगणेच अवघड होऊन गेले.

रेडिओफ्रिक्वेन्सीसारखे छोटी सुई घालून करण्याचे काही उपाय करून बघितले; पण त्याचाही उपयोग तात्पुरताच झाला. या उपायानंतर पुन्हा वेदना सुरू झाली, तेव्हा तिची तीव्रता दुपटीने वाढली. वेदनेशी, औषधांच्या दुष्परिणामांशी व तात्पुरत्या उपायांच्या फोलपणाशी लढून जेव्हा मनुष्य थकतो तेव्हा, जीवन नकोसे वाटण्यापर्यंत त्याची मन:स्थिती पोहोचते. या सर्वाला कंटाळून आत्महत्या करण्याचा विचारही त्यांच्या मनात येऊन गेला.

आठ वर्षांनंतर आणि टी.एन.च्या वेदनेशी दिलेल्या जीवघेण्या लढाईनंतर एम.व्ही.डी. शस्त्रक्रियेबद्दल त्यांना माहिती मिळाली. ही शस्त्रक्रिया केल्यानंतर औषधे व वेदना या दोन्ही शत्रूंपासून त्यांची सुटका झाली. एका वर्षाने ते परत दाखवायला आले. तेव्हा त्यांनी त्यांची खंत इतर असंख्य रुग्णांप्रमाणे माझ्याकडे व्यक्त केली, 'डॉक्टर, हा उपाय आठ वर्षांपूर्वीच करता आला नसता का?'

हा प्रश्न मला वारंवार सतावतो आणि गेली बारा वर्षे हा आजार व वेदना कायमचे बरे करण्याचा एक भाग म्हणून टी.एन.ची लक्षणे व एम.व्ही.डी. शस्त्रक्रियेमागचे शास्त्र लोकांसमोर ठेवण्याचा मी प्रयत्न करतो.

काही अपवादात्मक रुग्ण वगळता टी. एन. या आजाराचे कारण म्हणजे ट्रायजेमिनल नसेवर आलेला रक्तवाहिन्यांचा दाब. या रुग्णांमध्ये ही नस ज्या भागात स्थित असते, तो भाग जन्मतः चिंचोळा असतो. त्यातच रक्तवाहिन्यांची रचना व वेटोळे या भागात असे असतात, की नसेच्या मेंदूलगतच्या भागावर त्यांचा दाब पडतो.

वय वाढत जाईल, तशी या दाबामध्ये वाढ होत जाते. रक्तवाहिन्यांच्या स्पंदनांमुळे प्रत्येक मिनिटाला ६० ते ८० वेळा हा दाब घण मारल्याप्रमाणे नसेवर प्रहार करत असतो. त्यामुळे नसेच्या आतील चेतातंतूवर परिणाम होऊन त्यांच्या संदेशवहनात 'शॉर्ट सर्किट' व्हायला लागते आणि 'स्पार्क' उडाल्याप्रमाणे वेदना यायला लागतात. एखाद्या करंटप्रमाणे या वेदना येतात व काही सेकंद किंवा मिनिटे टिकतात. हनुवटी, हिरडी, जीभ, गाल, ओठ, नाकपुडी, पापणी, भुवई अशा भागाला हाताचा, टॉवेलचा, वाऱ्याचा, ब्रशचा, पाण्याचा स्पर्श झाल्यावर या वेदना चेहऱ्याच्या एका बाजूला येतात.

जसे दिवस, आठवडे व वर्षे जातील, तशा या वेदना अधिक तीव्र होतात. दिवसातून खूप वेळ टिकायला लागतात. शेवटी शेवटी तर जवळजवळ कायमच असह्य स्वरूपात त्या राहू लागतात. महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे नसेच्या 'आरईझेड' या भागावर असलेला दाब जोपर्यंत टिकून आहे, तोपर्यंत या वेदना कायमच्या बऱ्या होण्याची शक्यता नसते. औषधे नसांना तात्पुरते बधीर करतात. त्याबरोबर ती मेंदू व इतर मज्जासंस्थेलाही बधीर करतात; त्यामुळे त्यांचे दुष्परिणाम सुरू होतात. औषधांचा परिणाम ओसरला की वेदना परत सुरू होतात. ही कळ परत कधी येईल, या भीतीच्या दडपणाखाली रुग्ण राहतो. त्याच्यावर मानसिक परिणाम व्हायला लागतो.

सुईने करण्याच्या छोट्या उपायांनी नसेचा काही भाग जाळला जातो किंवा अल्कोहोलसारख्या रसायनांनी भाजला जातो. हे उपाय बऱ्याचदा तात्पुरते असतात. या काळात 'आरईझेड'वरील दाब क्रमाक्रमाने वाढतच असतो. त्यामुळे दुखणे दामदुपटीने सुरू होते. औषधे किंवा इतर छोटे उपाय हे चुकीचे आहेत असे नाही; पण ते दुखण्याचे मूळ कारण दूर करत नाहीत. स्पंदनयुक्त दाब दूर करणारी शस्त्रक्रिया ही 'एमव्हीडी' या नावाने ओळखली जाते. या शस्त्रक्रियेने हा आजार कायमचा बरा होऊ शकतो. कोणत्या रुग्णांवर ही शस्त्रक्रिया उपयुक्त ठरेल व कुठल्याप्रकारे ती करावी, हे ठरविणे हा अनुभवाचा भाग आहे.

गेली बारा वर्षे पाचशेच्या वर शस्त्रक्रिया करून व रुग्णांचे अनुभव नोंदवून आम्ही जे संख्याशास्त्रीय विश्लेषण केले, त्याप्रमाणे योग्य निवड केली असता व योग्य वेळी शस्त्रक्रिया केली असता ९८ टक्के रुग्णांमध्ये ती यशस्वी ठरल्याचे लक्षात आले. शस्त्रक्रिया यशस्वी होणे म्हणजे वेदना व औषधे दोन्हीपासून मुक्ती मिळणे.

एमव्हीडी शस्त्रक्रिया म्हणजे काय?

'मायक्रो व्हॅस्क्युलर डिकॉम्प्रेशन' असे याचे पूर्ण नाव. यात ट्रायजेमिनल नसेवर आलेला दाब दूर करण्यात येतो. ही शस्त्रक्रिया 'न्यूरोसर्जरी मायक्रोस्कोप' व 'एन्डोस्कोप' या दुर्बिणी वापरून करण्यात येते. यात नसेच्या मेंदूलगतच्या भागातला रक्तवाहिनीचा दाब दूर करण्यात येतो.

लोक फिट राहण्यासाठी जीमध्ये तासंतास घाम गाळतात. त्यानंतरही अनेकांना गुण येत नाही. अनेक जण आकर्षक 'डाएट प्लान' तयार करतात. त्यानंतरही त्यांना फायदा होत नाही. वजन काही केल्या नियंत्रणात येत नाही. अशा लोकांसाठी व्यायामाचे काही प्रकार आहेत. हे सहा व्यायामाचे प्रकार हिट झाले असून तुम्हाला फिट ठेवण्यासाठी उपयुक्त आहेत.

जम्पिंग जॅक

या प्रकारातील वर्कआऊट खुपच सोपा आहे. त्यामुळे तुमच्या सर्व शरीराला व्यायाम मिळेल. यासाठी रसळ उभे रहावे. त्यानंतर थोड्या उड्या माराव्या. उडी मारताना पायांना थोडे आजूबाजूला करावे. सुमारे दोन मिनिटांपर्यंत हा व्यायाम करावा.

पुशअप्स

पुशअप्सपुशअप्समुळे छाती, खांदे मजबूत होतात. इतकेच नव्हे तर पोटाची चरबी कमी होते. पोटाचे स्नायू तयार होण्यास मदत होते. सुमारे दोन मिनिटांपर्यंत हा व्यायाम दररोज केला पाहिजे. हा व्यायाम करताना लक्षात ठेवा की, जेव्हा तुम्ही वरच्या बाजूला जात त्यावेळी श्वास आत घ्यावा. खालच्या बाजूला येतातना श्वास बाहेर सोडावा. हा व्यायाम केल्यानंतर सुमारे एक मिनिट विश्रांती घ्यावी.

स्क्वॅट्स

पायांचे स्नायू बळकट बनविण्यासाठी हा व्यायाम मोलाचा आहे. सुमारे दोन मिनिटांपर्यंत तो करावा. त्यामुळे कंबर, गुडघे आणि पायांचे स्नायू यांना व्यायाम मिळतो. सरळ उभे रहावे. पायांमध्ये अंतर ठेवावे. हात आणि खांद्यांना समान ठेवावे. समोर ठेवावे. गुडघ्यांवर हलका भार देत खुर्चीवर बसल्यासारखे करावे. यादरम्यान कंबर सरळ ठेवावी. या व्यायामानंतर १० ते १५ सेकंद आराम करावा.

ट्रायसेप्स डिप

ट्रायसेप्स डिप करताना खुर्चीची मदत घ्यावी. हात आणि थाईजच्या स्नायूंना त्यामुळे व्यायाम मिळतो. हा व्यायाम करताना शरीराचा संपूर्ण भार हातांवर येतो. जेव्हा तुम्ही खालीवर करता त्यावेळी हातांसोबतच पायांवरही दबाव येतो. दोन मिनिटांपर्यंत हा व्यायाम केला पाहिजे.

बॉलीरॉबिक्स

तुम्हाला नृत्य आवडत असेल तर हा व्यायाम करा. बॉलीवूडच्या गाण्यांवर हा व्यायाम करता येतो. यासाठी लागणाऱ्या सीडी बाजारात सहजपणे मिळतात. गाण्यांनुसार शरीराच्या हालचाली कराव्या. तणाव व नैराश्य दूर करण्यासाठी हा व्यायाम उपयुक्त आहे. मनोरंजन व वर्कआऊट दोन्हीचा यात समावेश आहे.

बोडोकोन

तुम्हाला योग आवडत असेल आणि त्यासोबत किक बॉक्सिंगचे मिश्रण करायचे झाल्यास हा व्यायाम करावा. या व्यायामाला 'न्यू जनरेशन एक्सरसाइज' म्हटले जाते. बोडोकोनमुळे कटीप्रदेशातील मेद नाहिसा होतो.

फ्यूजन योग

मार्शल आर्ट आणि योगाला एकत्र करून फ्यूजन योगची निर्मिती झाली आहे. खरे तर हा पारंपरिक योगच आहे. परंतु त्याला नव्या पद्धतीने सादर करण्यात आले आहे.

योगालेटीज

वेगवेगळ्या व्यायामांना एकत्र करून योगालेटीज तयार करण्यात आला आहे. संपूर्ण शरीराला स्ट्रेचिंग मिळावे यासाठी यात अनेक व्यायामांचे मिश्रण करण्यात आले आहे. यात श्वसनावर नियंत्रण ठेवले जाते.

मसाला भांगडा

हा व्यायाम देखील बॉलीरोबिक्सप्रमाणे आहे. भांगडा आणि एरोबिक्सचे ते मिश्रण आहे. अनेक जीम ट्रेनर अलीकडच्या काळात भांगडा व बॉलीवूडच्या स्टेप्स एकत्र करून लॅटिलो अमेरिकन झुंबा बिट्स तयार करीत आहेत.

मॅटाबॉलीजमचे संतुलन

पोट आणि खांद्याच्या आसपासचे सॅल्यूलाइट कमी करण्यासाठी व्यायाम खुपच उपयुक्त आहे. त्यामुळे शरीराला आकार येतो. शरीराचे संतुलन राखले जाते. खांदे, पोट आणि शरीराचा बहुतांश भाग सुडौल बनतो.

वैद्यकीयदृष्ट्या आग्नमात्मक (रिफ्रॅक्टरी) एपिलेप्सीसाठी शस्त्रक्रियेचा विचार केला जाऊ शकतो. अशा प्रकारची स्थिती साधारण एपिलेप्सीच्या रुग्णांपैकी ३० ते ४० टक्के रुग्णांत आढळते. मेंदूमध्ये नक्की कुठल्या भागातून फिट्स येत आहेत हे शोधण्यासाठी अशा रुग्णांच्या विविध चाचण्या केल्या जातात. यामध्ये व्हिडिओ ईईजी, स्पेशल एपिलेप्सी प्रोटोकॉल, पेटस्कॅन, न्युरोसायकोलॉजी इत्यादींचा समावेश आहे. एखाद्या विशिष्ट भागात जास्त इलेक्ट्रिकल अ‍ॅक्टिव्हिटी सुरू असल्याचे चाचण्यांतून लक्षात आल्यास तो भाग शस्त्रक्रिया करून काढला जाऊ शकतो. त्यामुळे रुग्णाला फिट्सपासून मुक्ती मिळू शकतो.

ज्या रुग्णांसाठी औषधोपचार किंवा शस्त्रक्रिया उपयुक्त ठरत नाहीत त्यांसाठी 'वेगस नर्व्ह स्टिम्युलेशन' म्हणजेच 'व्हीएनएस थेरेपी' हाही एक पर्याय असू शकतो. स्ट्रक्चरल ब्रेनच्या समस्या असल्याने अपस्माराचा झटका येणाऱ्या रुग्णांना शस्त्रक्रिया हा योग्य पर्याय ठरू शकतो. न्यूरोपेस आरएनएस सिस्टीम-रिस्पॉन्सिव्ह न्यूरोस्टीम्युलेशन, किंवा थर्मल अब्लेशनसारख्या मेंदूच्या शस्त्रक्रिया यासाठी उपयुक्त ठरू शकतात. यातील काही शस्त्रक्रियांवर आजही संशोधन सुरू आहे. काही रुग्णांवर औषधे, शस्त्रक्रिया यापेक्षाही बिहेविअरल थेरेपीज प्रभावी ठरतात. तुमच्या कुटुंबातील व्यक्तींचे आणि मित्रपरिवाराचे सहकार्य यामध्ये मोलाची कामगिरी बजावते. समाजाकडून मिळणारे सहकार्यही अत्यंत गरजेचे ठरते. हे सर्व करूनही फिट्स नियंत्रणात येत नसतील तर तुम्ही एपिलेप्सी सेंटर्सची देखील मदत घेऊ शकता.

डायटरी थेरेपीमुळेही अनेक प्रकरणांमध्ये रुग्णांच्या फिट्सवर नियंत्रण आणणे शक्य झाले आहे. ही डायटरी थेरेपी सामान्यतः फिट्सच्या औषधोपचारांबरोसोबत दिली जाते. 'क्लासिक केटोजेनीक डाएट' हे खास प्रकारचे हाय फॅट, कमी कर्बोदके असलेले डाएट असते जे फिजिशियन किंवा आहारतज्ज्ञ यांच्या सल्ल्यानुसार दिले जाते. यामुळे लहान मुले, तसेच प्रौढ व्यक्तींच्या फिट्सवर नियंत्रण मिळविण्यात मदत होते. तसेच 'मॉडिफाइड ऍटकिन्स डाएट' देखील प्रभावी ठरू शकते. कारण यामध्ये क्लासिक केटोजेनीक डाएटचे घटक समाविष्ट असतात.

गेल्या दहा वर्षांपासून फिट्सवर देखरेख ठेवण्यासाठी, नियंत्रित करण्यासाठी, इतकेच नव्हे तर फिट्सपासून मुक्त होण्यासाठी अद्ययावत तंत्रज्ञानाचा वापर केला जात आहे. डिजिटल तंत्रज्ञानामुळे फिट्सचा माग ठेवणे सुलभ आणि परवडण्याजोगे झाले आहे. 'वेअरेबल सीझर डिटेक्टर्स'सारखे तंत्रज्ञान येत्या काही काळातच भारतातही उपलब्ध होऊ शकेल. ही उपकरणे औषधोपचारांची आठवण करून देतात, तसेच त्यांच्या डॉक्टरांना रुग्णाच्या आरोग्याची माहिती देखील देतात. अशा या उपकरणांच्या मदतीने अपस्मारामुळे अनपेक्षितपणे होणारे मृत्यू टाळण्यास मदत होऊ शकेल. वैद्यकीय क्षेत्रात होणारे हे परिवर्तन समाजासाठी हितावह असणार आहे.